آیا تاکنون به این فکر کرده‌اید که کوچینگ از کجا شروع شد و چگونه به یکی از موثرترین ابزارهای توسعه فردی و حرفه‌ای تبدیل شد؟ تاریخچه کوچینگ داستانی از تکامل، خلاقیت، و رشد است که به گذشته‌های دور برمی‌گردد و مسیر پرفرازونشیبی را طی کرده است.
کوچینگ، که امروزه در تمامی جنبه‌های زندگی، از کسب‌وکار و ورزش گرفته تا روابط شخصی و مدیریت مالی کاربرد دارد، ریشه‌های عمیقی در تاریخ دارد. این مفهوم در ابتدا در حوزه ورزش و مربیگری شکل گرفت، اما با انتشار کتاب تاثیرگذار “کوچینگ برای عملکرد” توسط جان ویتمور در سال 1992، کوچینگ به تعریفی جدید دست یافت. ویتمور در این کتاب کوچینگ را به‌عنوان “آزادسازی پتانسیل افراد برای حداکثر کردن عملکردشان” تعریف کرد، که این نقطه عطفی در تاریخچه کوچینگ محسوب می‌شود و مفهوم آن را فراتر از مربیگری ورزشی به دیگر حوزه‌ها گسترش داد.
با رشد تدریجی، کوچینگ به یک ابزار کلیدی برای توسعه شخصی و حرفه‌ای تبدیل شد که به افراد کمک می‌کند تا بر چالش‌ها غلبه کرده، هدف‌گذاری کنند و به نتایج دلخواه دست یابند. این تحول در طول زمان با استفاده از آموزش، تمرین، و روش‌های نوین در کوچینگ همراه بوده است، و امروز به بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ موفقیت در زندگی مدرن تبدیل شده است.
در ادامه این مقاله از تاریخچه کوچینگ، به ریشه‌ها و تحولات تاریخی کوچینگ خواهیم پرداخت و نگاهی خواهیم انداخت به اینکه چگونه این رویکرد توانسته است زندگی میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار دهد.
کوچینگ چیست و چرا اهمیت دارد؟
کوچینگ یک فرآیند یادگیری و توسعه است که به افراد کمک می‌کند با هدایت و پشتیبانی کوچ خود، راه‌حل‌های چالش‌های خود را از درون بیابند و پتانسیل‌های نهفته‌شان را به حداکثر برسانند. برخلاف مشاوره یا آموزش، در کوچینگ به جای ارائه راه‌حل‌های آماده، فرد به‌طور فعال به جستجو و کشف راه‌حل‌هایی که به وضعیت او مناسب است، هدایت می‌شود. این رویکرد به افراد این امکان را می‌دهد تا به‌طور مؤثر در جهت بهبود عملکرد شخصی و حرفه‌ای خود حرکت کنند. (در مقاله دیگری به طور کامل تفاوت کوچینگ و مشاوره را توضیح داده ایم، توصیه میکنیم آن را هم مطالعه کنید)
اما در قرن بیست و یکم، اهمیت کوچینگ بیش از گذشته نمایان شده است. با گسترش دسترسی به اطلاعات و تخصص‌های گوناگون از طریق فناوری‌های نوین، مردم بیش از هر زمان دیگری به بهبود فردی و ارتقای مهارت‌های خود باور دارند. کوچینگ این باور را تقویت می‌کند و به افراد کمک می‌کند تا از طریق خودآگاهی و دریافت بازخوردهای کاربردی، به موفقیت و اهداف مورد نظر خود دست یابند.
کوچینگ به‌ویژه به این دلیل اهمیت دارد که افراد را تشویق می‌کند تا مسئولیت بیشتری نسبت به تصمیمات، عادات و عملکردهای خود بپذیرند. با کوچینگ، افراد یاد می‌گیرند که به توانایی‌های ذاتی خود اعتماد کنند و با انتخاب‌های هوشمندانه، این پتانسیل‌ها را به واقعیت تبدیل کنند. این فرآیند، نه تنها باعث ارتقای عملکرد فردی می‌شود، بلکه رشد شخصیتی و تقویت اعتمادبه‌نفس را نیز به‌دنبال دارد.
کوچینگ به افراد کمک می‌کند که خود را بهتر بشناسند، اهداف واضح‌تری تعیین کنند و با برنامه‌ریزی دقیق به سمت تحقق آن اهداف پیش بروند. این مسیر تحول، افراد را به نسخۀ بهتری از خود تبدیل می‌کند و نقش مهمی در بهبود کیفیت زندگی آنها دارد. برای مطالعه بیشتر در مورد انواع کوچینگ و روش‌های مختلف آن، می‌توانید مقاله‌های مرتبط در وبسایت آکادمی کوچینگ ستاره شمال را مطالعه کنید.
اینکه چرا کوچینگ تا این حد تأثیرگذار است، به ارتباط نزدیک و حمایتی بین کوچ و مراجع برمی‌گردد. این رابطه نه تنها انگیزه‌بخش است، بلکه فضایی امن و سازنده برای رشد فراهم می‌کند، و همین موضوع کلید اصلی موفقیت در کوچینگ است.
هدف کوچینگ چیست؟
هدف اصلی کوچینگ، به حداکثر رساندن عملکرد افراد است، بدون توجه به حوزه‌ای که در آن فعالیت می‌کنند. این فرایند به افراد کمک می‌کند تا توانایی‌های درونی خود را کشف کنند، عادات مثبت و سالم را در زندگی خود نهادینه سازند و به رشد و توسعه فردی و حرفه‌ای دست یابند. در واقع، کوچینگ افراد را ترغیب می‌کند که از منابع و پتانسیل‌های خود بهترین استفاده را ببرند و به یک نسخه بهتر از خود تبدیل شوند.
یکی از اهداف مهم کوچینگ، شکوفا کردن توانایی‌های نهفته افراد است. کوچینگ کمک می‌کند تا فرد در شرایط مختلف زندگی، بهتر تصمیم بگیرد، ارتباطات مؤثرتری برقرار کند و کیفیت زندگی خود را بهبود بخشد. این فرایند نه تنها عملکرد فردی را تقویت می‌کند، بلکه باعث افزایش خودآگاهی و خودکفایی افراد می‌شود. 29 مزیت کوچینگ برای افراد و مشاغل را می توانید در مقاله ای در این موضوع در وبسایت ما مطالعه کنید.
از جمله دیگر مزایای کوچینگ می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
افزایش خودکفایی: کوچینگ افراد را قادر می‌سازد تا با شناخت بهتر نقاط قوت و ضعف خود، به شیوه‌ای مستقل‌تر و مؤثرتر به حل مشکلات بپردازند.
تقویت ارتباطات مؤثر: از طریق کوچینگ، افراد می‌آموزند که چگونه بهتر گوش دهند، بازخوردهای سازنده بدهند و تعاملات اجتماعی قوی‌تری برقرار کنند.
بهبود قدرت تصمیم‌گیری: کوچینگ با تمرکز بر تفکر تحلیلی و استراتژیک، افراد را به تصمیم‌گیری‌های بهتر و کارآمدتر هدایت می‌کند.
ارتقای کیفیت زندگی: با تغییر نگرش‌ها، توسعه عادات مثبت و دستیابی به اهداف شخصی و حرفه‌ای، کوچینگ به بهبود کلی کیفیت زندگی فرد کمک می‌کند.
به طور کلی، کوچینگ با ارائه یک رویکرد حمایتی و هدفمند، افراد را به سمت بهبود و تحول فردی هدایت می‌کند و آنها را قادر می‌سازد تا مسیر خود را با اعتمادبه‌نفس و انگیزه بیشتری طی کنند.
تاریخچه واژه کوچینگ چیست؟
واژه کوچینگ ریشه در کلمه انگلیسی carriage به معنای کالسکه دارد و خود این واژه از زبان فرانسوی coche یا آلمانی kutsche گرفته شده است. اما ریشه اصلی این واژه به روستای کوچ (Kocs) در مجارستان بازمی‌گردد، جایی که اولین بار کالسکه‌های پیشرفته ساخته شدند. این مفهوم به معنای انتقال افراد از یک مکان به مکان دیگر بود، و به مرور زمان، معنای آن به همراهی و راهنمایی افراد برای رسیدن به اهداف شخصی و حرفه‌ای تبدیل شد.
این واژه از قرن پانزدهم میلادی به‌کار گرفته شده و به زبان‌های مختلفی تأثیر گذاشته است. در این دوره، اصطلاح کوچ به کسی اطلاق می‌شد که فردی را از یک مکان یا وضعیت به وضعیت دیگر منتقل می‌کرد.
در سال ۱۸۶۱، این واژه برای اولین بار به عنوان یک اصطلاح در رشته‌های ورزشی استفاده شد، جایی که مربیان (کوچ‌ها) بازیکنان را راهنمایی و هدایت می‌کردند تا بهترین عملکرد خود را نشان دهند. به تدریج، مفهوم کوچینگ به حوزه‌های غیرورزشی نیز گسترش یافت و به ابزاری مهم برای توسعه فردی و حرفه‌ای تبدیل شد.
از دوران باستان، ایده روابط مبتنی بر توصیه و مکالمات، از یونان باستان تا امپراتوری روم، وجود داشته است. فلاسفه‌ای مانند سقراط و افلاطون از تکنیک‌هایی مشابه کوچینگ برای هدایت شاگردان خود استفاده می‌کردند. این روش‌ها بر پرسش و پاسخ متمرکز بودند تا فرد به خودآگاهی بیشتری برسد و توانایی‌های خود را بهتر بشناسد.
امروزه کوچینگ به عنوان یکی از ابزارهای مهم در توسعه شخصی و حرفه‌ای به کار گرفته می‌شود و توانسته است جایگاه ویژه‌ای در حوزه‌های مختلف، از کسب‌وکار تا زندگی شخصی، به دست آورد.
ریشه‌های حرفه کوچینگ چیست؟
ریشه‌های حرفه کوچینگ به اوایل قرن بیستم می رسد، زمانی که پس از انقلاب صنعتی، سازمان‌ها و کسب‌وکارها به دنبال روش‌هایی برای بهبود عملکرد کارکنان و افزایش بهره‌وری بودند. در این دوره، مفاهیمی مانند مدیریت، ساختار سازمانی، و انگیزش شروع به توسعه یافتن کردند. کسب‌وکارها و کارفرمایان متوجه شدند که برای رسیدن به بهترین عملکرد کارکنان، به چیزی فراتر از دستورالعمل‌های معمول نیاز است.
در دنیای ورزش، مفهوم کوچینگ برای اولین بار محبوبیت گسترده‌ای یافت. کوچ‌ها به عنوان راهنمایانی که عملکرد ورزشکاران را بهبود می‌بخشند، شناخته شدند و مفهوم کوچینگ ورزشی به سرعت گسترش یافت. این ایده که یک فرد می‌تواند به دیگران کمک کند تا به حداکثر توانایی‌های خود برسند، نه تنها در ورزش بلکه در سایر حوزه‌های زندگی نیز شروع به رشد کرد.
در دهه ۱۹۷۰، کوچینگ به عنوان یک حرفه مستقل شکل گرفت. در این زمان، کوچینگ از سایه مشاوره و روانشناسی بیرون آمد و به تدریج به یک حرفه مجزا تبدیل شد. در این دوره، سازمان‌ها به این نتیجه رسیدند که کوچینگ می‌تواند ابزاری مؤثر برای بهبود عملکرد کارکنان، مدیریت تغییرات سازمانی و افزایش رضایت شغلی باشد. این دهه شاهد انتشار نخستین کتاب‌ها و مقالات علمی در زمینه کوچینگ بود که به تبیین این رویکرد جدید کمک کرد.
در دهه ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰، کوچینگ به ویژه در حوزه کسب‌وکار به اوج خود رسید و به عنوان ابزاری ضروری برای مدیران و رهبران شناخته شد. مفهوم کوچینگ فراتر از کسب‌وکار و ورزش رفت و به حوزه‌هایی مانند زندگی شخصی، سلامت، روابط و تحصیل نیز وارد شد. این گسترش گسترده، کوچینگ را به یکی از سریع‌ترین صنایع در حال رشد در جهان تبدیل کرد.
به طور کلی، شناخته شدن کوچینگ به عنوان یک حرفه، نتیجه سال‌ها تجربه، آزمایش، و تکامل است و اکنون در تمامی جوانب زندگی جایگاه ویژه‌ای یافته است.
اولین بار چه کسی کوچینگ را شروع کرد؟
کوچینگ به عنوان یک حرفه مستقل توسط توماس لئونارد، برنامه‌ریز مالی از ایالات متحده، در دهه ۱۹۸۰ آغاز شد. توماس لئونارد به عنوان یکی از پیشگامان این عرصه، مفهوم کوچینگ را از مشاوره و روانشناسی جدا کرد و به عنوان یک رویکرد مستقل معرفی کرد. او با ترکیب بینش‌های خود در حوزه مدیریت، روانشناسی، و توسعه فردی، ساختاری جدید برای کوچینگ ایجاد کرد که بر توسعه فردی، مسئولیت‌پذیری، و توانمندسازی افراد متمرکز بود.
لئونارد به دلیل ایده‌ها و نوآوری‌هایش در توسعه کوچینگ مدرن، به عنوان “پدر کوچینگ” شناخته می‌شود. او رویکرد «Coach 100» را معرفی کرد که به کوچ‌ها کمک می‌کرد تا به طور مؤثری با مشتریان بالقوه ارتباط برقرار کرده و به جذب آنها بپردازند. او همچنین بنیانگذار چندین نهاد مهم در دنیای کوچینگ از جمله Coach U، فدراسیون بین‌المللی کوچینگ (ICF)، انجمن بین‌المللی کوچینگ (IAC)، و وبسایت CoachVille است.
اقدامات توماس لئونارد نه تنها به تعریف چارچوب کوچینگ کمک کرد، بلکه استانداردهای حرفه‌ای و اخلاقی را نیز برای این حوزه تعیین نمود. تلاش‌های او باعث شد تا کوچینگ به سرعت در سطح جهانی شناخته شود و امروزه به عنوان یکی از پرطرفدارترین حرفه‌ها در حوزه توسعه فردی و سازمانی به شمار رود.
چه زمانی کوچینگ برای اولین بار معرفی شد؟
کوچینگ به عنوان یک حرفه مستقل در سال ۱۹۹۲ توسط توماس لئونارد معرفی شد، زمانی که او Coach U (دانشگاه کوچینگ) را تأسیس کرد. این سازمان اولین برنامه رسمی برای آموزش کوچینگ بود که از طریق تماس‌های تلفنی گروهی انجام می‌شد و به عنوان یکی از اولین پلتفرم‌های آموزشی کوچینگ در جهان شناخته می‌شود. در حالی که کوچینگ به عنوان یک مفهوم در ورزش و سایر حوزه‌ها سال‌ها قبل مطرح شده بود، این اقدام لئونارد باعث شد تا کوچینگ زندگی و بیزینس کوچینگ نیز به عنوان رویکردهای حرفه‌ای توسعه یابند.
قبل از تأسیس Coach U، مفهوم کوچینگ بیشتر به راهنمایی‌های ورزشی محدود بود و افراد به ندرت از آن در زمینه‌های دیگر استفاده می‌کردند. معرفی این برنامه نقطه عطف مهمی در تاریخچه کوچینگ به حساب می‌آید، چرا که به ایجاد یک ساختار منسجم و رویکرد سیستماتیک برای کوچینگ در حوزه‌های مختلف از جمله زندگی شخصی و کسب‌وکار منتهی شد.
برای اولین بار واژه کوچینگ در کجا استفاده شده است؟
کلمه کوچینگ برای اولین بار در سال ۱۸۳۰ در دانشگاه آکسفورد به عنوان یک اصطلاح غیررسمی به کار رفت و به معنای «مربی» یا «مدرس» بود که دانشجویان را در آمادگی برای امتحانات همراهی می‌کرد. در این کاربرد، کوچینگ به فرآیندی اشاره داشت که در آن فرد با هدایت و راهنمایی کوچ خود، از نقطه‌ای که در آن قرار داشت به هدفی که در نظر داشت، می‌رسید.
این استفاده از کلمه “کوچینگ” نشان‌دهنده ریشه‌های تاریخی این مفهوم است، که در ابتدا در فضای آکادمیک شکل گرفت و بعدها در حوزه‌های مختلفی مانند ورزش، کسب‌وکار، و توسعه فردی گسترش یافت.
سرگذشت کوچینگ
کوچینگ به عنوان یک مفهوم، در طول تاریخ به اشکال مختلفی نظیر مشاوره، آموزش، و تربیت به کار رفته و همواره به هدایت و راهنمایی افراد برای رسیدن به اهدافشان اشاره داشته است. در ادامه، به بررسی چند نمونه تاریخی از کوچینگ می‌پردازیم:
یونان باستان
در یونان باستان، ایده کوچینگ در قالب منتورینگ رایج بود. در حماسه اودیسه که توسط هومر نوشته شده است، تلماخوس، پسر اودیسئوس، توسط پیرمردی خردمند به نام منتور راهنمایی می‌شود. منتور به عنوان شخصی دانا و قابل اعتماد، نقش یک راهنما و آموزگار را ایفا می‌کند. این روایت‌ها نشان می‌دهد که مفهوم کوچینگ و منتورینگ در روزگاران باستانی به عنوان یادگیری از افراد خردمند مورد استفاده قرار می‌گرفت.
شهر کوچ، مجارستان
شهر کوچ (Kocs) در مجارستان، نام خود را به واژه “کوچ” به معنای هدایت و آموزش داده است. اولین کالسکه‌ها در این شهر ساخته شدند و این وسیله نقلیه در طول زمان به نمادی برای هدایت و رساندن افراد به مقصد خود تبدیل شد.
دانشگاه آکسفورد
در دهه ۱۸۳۰، دانشگاه آکسفورد برای اولین بار واژه کوچ را برای توصیف فردی به کار برد که دانشجویان را در مسیر آمادگی برای امتحانات هدایت می‌کرد. این استفاده، کوچ را به عنوان فردی که شاگرد خود را از یک مرحله به مرحله‌ای دیگر در مسیر آموزشی هدایت می‌کند، تعریف کرد.
کوچینگ ورزشی
در دهه ۱۸۶۰، واژه کوچینگ به طور گسترده‌ای در ورزش به کار رفت و مربیان ورزشی به عنوان کوچ‌های اصلی تیم‌ها شناخته شدند. در این دوره، کوچینگ ورزشی به سرعت در میان ورزشکاران و تیم‌ها محبوب شد و به بخشی جدایی‌ناپذیر از موفقیت در دنیای ورزش تبدیل گشت.
کوچینگ کسب‌وکار
با ظهور انقلاب صنعتی و نیاز به افزایش بهره‌وری، شرکت‌ها به کوچینگ روی آوردند. این مفهوم ابتدا به شکل مشاوره در سازمان‌ها گسترش یافت و سپس به یک حرفه مستقل تبدیل شد. استخدام روانشناسان و مشاوران برای بهبود عملکرد کارکنان به تدریج به پیدایش کوچ‌های کسب‌وکار منجر شد، که امروزه یکی از پرطرفدارترین انواع کوچینگ در جهان به شمار می‌رود.
کوچینگ کسب و کار از طریق این تحولات تاریخی، به یک ابزار مؤثر در هدایت افراد و سازمان‌ها به سمت موفقیت و رشد تبدیل شده است.
کوچینگ در طول تاریخ: از اسکندر کبیر تا رهبران امروز
کوچینگ ؛ کلید موفقیت بزرگان
آیا تا به حال فکر کرده‌اید که چرا برخی افراد به موفقیت‌های چشمگیری دست می‌یابند؟ در حالی که بسیاری از ما استعدادها و توانایی‌های مشابهی داریم، تنها تعداد کمی از ما به اوج موفقیت می‌رسند. یکی از عوامل مهم در این موفقیت، داشتن یک منتور یا کوچ است.
کوچینگ، به معنای راهنمایی و هدایت افراد برای رسیدن به اهدافشان، یک سنت دیرینه است که ریشه در تاریخ دارد. در طول تاریخ، بسیاری از شخصیت‌های برجسته از مربیان خود برای رسیدن به موفقیت بهره‌مند شده‌اند.
اسکندر و ارسطو: نماد عقل و قدرت
یکی از مشهورترین نمونه‌های کوچینگ در تاریخ، رابطه بین اسکندر کبیر و ارسطو است. ارسطو، فیلسوف بزرگ یونانی، به اسکندر جوان اصول فلسفه، منطق، سیاست و رهبری را آموخت. این رابطه نشان می‌دهد که چگونه یک مربی می‌تواند بر ذهن یک رهبر جوان تأثیر گذاشته و او را برای فتح جهان آماده کند.
ژولیوس سزار و اکتاویوس: انتقال قدرت و دانش
ژولیوس سزار، یکی دیگر از چهره‌های شاخص تاریخ، دانش و تجربه خود را به خواهرزاده‌اش، اکتاویوس، منتقل کرد. این انتقال دانش و قدرت، به اکتاویوس کمک کرد تا پس از مرگ سزار، امپراتوری روم را به دست گیرد و دوران طلایی جدیدی را برای روم رقم بزند.
چاناکیا و چاندراگوپتا: حکمرانی از طریق خرد
در تاریخ هند نیز، رابطه بین چاناکیا، مشاور و سیاستمدار هندی، و چاندراگوپتا مائوریا، بنیانگذار امپراتوری موریا، نمونه‌ای بارز از کوچینگ است. چاناکیا با دانش و تدبیر خود، به چاندراگوپتا کمک کرد تا امپراتوری عظیمی را بنیان گذارد و هند را متحد کند.
برجسته‌ترین کوچ‌های حرفه‌ای در جهان
تاریخچه کوچینگ حرفه‌ای شاهد حضور نام‌های بزرگ و تاثیرگذار زیادی بوده است. در اینجا به معرفی برخی از برجسته‌ترین کوچ‌های جهان می‌پردازیم:
توماس جی. لئونارد
توماس جی. لئونارد یکی از بنیان‌گذاران کوچینگ مدرن است. در دهه ۱۹۸۰، او با تأسیس Coach U، نخستین برنامه حرفه‌ای کوچینگ، تحولاتی اساسی در این حوزه ایجاد کرد. لئونارد همچنین سازمان‌های دیگری از جمله Coachville و انجمن بین‌المللی کوچینگ را پایه‌گذاری کرد که تاثیر عمیقی بر توسعه و استانداردهای کوچینگ گذاشت.
تیموتی گالوی
تیموتی گالوی با انتشار کتاب مشهور خود، بازی درونی تنیس، در سال ۱۹۷۴، دنیای کوچینگ را متحول کرد. این کتاب، به بررسی تفاوت‌های بین کوچینگ و آموزش پرداخت و اصول کوچینگ را به دیگر جنبه‌های زندگی بسط داد. اثرات این کتاب در بسیاری از زمینه‌ها و حوزه‌ها قابل مشاهده است.
جان ویتمور
جان ویتمور، که به عنوان پدر کوچینگ مدرن شناخته می‌شود، با همکاری تیموتی گالوی در پروژه “بازی درونی”، مدل GROW (هدف، واقعیت، گزینه‌ها، چه چیزی) را توسعه داد. این مدل به سرعت در میان حرفه‌ای‌ها محبوبیت یافت و به یکی از اصول پایه‌ای کوچینگ تبدیل شد.
مایا آنجلو
مایا آنجلو، شاعر و نویسنده مشهور، به عنوان کوچ اوپرا وینفری شناخته می‌شود. تأثیر عمیق او بر اوپرا وینفری و نحوه عملکرد او در زندگی و حرفه‌اش، نشان‌دهنده قدرت کوچینگ در جهت‌دهی به افراد برجسته است.
وارن بافت
وارن بافت، سرمایه‌گذار معروف و یکی از برترین مدیران مالی جهان، به عنوان کوچ بیل گیتس شناخته می‌شود. رابطه‌ای که بین این دو بزرگوار برقرار است، اهمیت و ارزش مشاوره و کوچینگ در مسیر موفقیت‌های بزرگ را به وضوح نشان می‌دهد.
جی. جی. آبرامز
جی. جی. آبرامز، کارگردان و نویسنده معروف، تحت تأثیر استیون اسپیلبرگ، یکی از بزرگ‌ترین کارگردانان سینما، قرار داشته است. این رابطه نشان‌دهنده تأثیرات عمیق کوچینگ و منتورینگ در ارتقاء استعدادها و مهارت‌های فردی است.
تاریخچه کوچینگ و منتورینگ بسیار گسترده و پر از چهره‌های تأثیرگذار است. اگر نکته‌ای از قلم افتاده یا اطلاعات بیشتری نیاز دارید، لطفاً در قسمت نظرات با ما به اشتراک بگذارید.